[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Alicja Kacprzak

Palimpsesty słowne w języku mediów*

Dążąc do maksymalnej siły wyrażania, język mediów często wykorzystuje technikę polegającą na budowaniu nowego tekstu na bazie tekstu już istniejącego, zakorzenionego w świadomości odbiorcy. Zabieg ten, najczęś­ciej wykorzystywany w reklamie łub w tytułach prasowych, nazwany został przez Roberta Galissona (Galisson, 1995) palimpsestem słownym lub słownokulturowym przez aluzję do palimpsestu, tzn. starożytnego lub średniowiecznego tekstu pisa­nego na pergaminie, z którego starto poprzedni tekst (Kopaliński, 1994). Palimpsest słowny powstaje w wyniku takiego formalnego i znaczeniowego przekształcenia tekstu znanego przeciętnemu użytkownikowi, aby nowy tekst, przekazując nową informację, wykorzystywał jednocześnie emocjonalną nośność tekstu pierwotnego. Tak więc tytuł artykułu prasowego Ziemia naciągana („Polityka”, nr 11, 17.111.2001) (o nielegalnym nabywaniu ziemi w Polsce przez cudzoziemców) składa się z dwóch warstw językowych:

·         nowej, o charakterze informacyjnym, którą można w skrócie przedstawić jako zdanie: Cudzoziemcy nielegalnie kupują ziemię w Polsce;

·         starej, o charakterze emocjonalnym, zawierającej aluzję do biblijnej Ziemi Obiecanej, będącej synonimem miejsca najbardziej pożądanego, kraju szczęśliwości.

Rozszyfrowanie podwójnego znaczenia takiego tekstu wymaga od odbiorcy pewnej mobilizacji myślowej. Wychwycenie zamaskowanego cytatu i zro­zumienie podtekstu waloryzuje odbiorcę w jego własnych oczach, powoduje, że czuje się on „wtajemniczony”, a więc wyzwala u niego uczucia pozytywne. Wywołanie takiego efektu leży zaś na ogół w interesie nadawców przekazu, pozytywne emocje odbiorcy mogą się bowiem przekładać na jego działania pozajęzykowe, np. nabywanie pewnych produktów, czy też akceptację poglądów prezentowanych przez autora. Takie działanie palimpsestów sprawia, że technika ta jest szczególnie często wykorzystywana w tekstach, w których funkcja impresywna pełni rolę nadrzędną, a więc w reklamie oraz w prasie polityczno-społecznej.

Pierwsza kwestia, którą należy wyjaśnić, dotyczy typu tekstów, które stanowią najczęściej podstawę palimpsestów. Przytoczony wcześniej tytuł prasowy Ziemia naciągana został utworzony przez aluzję do biblijnego określenia Ziemia Obiecana, określenia mającego w języku polskim status związku frazeologicznego. W języku ogólnym związek frazeologiczny tego typu stanowi swego rodzaju grupę składniową, którą można by określić jako atroficzną ze względu na fakt, że nie dopuszcza ona żadnych zmian w swojej strukturze. Tak więc frazeologizmy typu Ziemia obiecana, Szafa gra, W gorącej wodzie kąpany, Dolewać oliwy do ognia, Biały kruk, Goło i wesoło nie mogą być w żaden sposób modyfikowane, gdyż każda taka próba nieuchronnie prowadzi do rozerwania związku frazeologicznego. Nie dopuszczają więc one:

I. rozszerzenia przez dodanie jakiegoś elementu, np.

* Ziemia dawno obiecana.

* Szafa świetnie gra.

* W gorącej i pachnącej wodzie kąpany.

* Dolewać zimnej oliwy do gorącego ognia.

* Bardzo biały kruk.

* Goło i dość wesoło.

II. zastąpienia jednego z elementów przez inny, nawet bliskoznaczny, np.

* Ziemia przyrzeczona.

* Regał gra.

* W gorącej wodzie myty.

* Dolać oliwy do ogniska.

* Biały ptak.

* Goło i radośnie.

III. przestawienia kolejności elementów, np.

* Obiecana ziemia.

* Gra szafa.

* Kąpany w wodzie gorącej.

* Oliwy dolewać do ognia.

* Kruk biały.

* Wesoło i goło.

Niedopuszczalność proponowanych modyfikacji w cytowanych wyrażeniach dowodzi, że takie grupy wyrazowe stanowią integralną całość, a ich po­szczególne elementy zatraciły swą odrębność. Tego typu frazeologizmy notowane są na ogół przez słowniki na takich samych prawach jak inne jednostki leksykalne. Słowniki językowe nie notują jednak innego typu parawyrażeń, często niezwykle silnie zakorzenionych w świadomości przeciętnego użytkownika języka: mowa tu o niektórych sławnych tytułach, różnego rodzaju cytatach, a nawet nazwach postaci lub instytucji, typu:

Jak hartowała się stal.

Słowacki wielkim poetą był.

Powszechny Zakład Ubezpieczeń.

Także i one nie mogą być modyfikowane:

I. przez dodanie elementu, np.

* Jak hartowała się stał damasceńska.

* Słowacki wielkim i wybitnym poetą był.

II.  przez zamianę elementu, np.

* Jak utrwalała się stal.

* Słowacki wielkim literatem był.

III.  przez zmianę kolejności elementów, np.

* Jak się stal hartowała.

* Wielkim poetą był Słowacki.

Jak widać, próby modyfikacji znanych tytułów czy cytatów nieuchronnie prowadzą do zatracenia ich specyficznej wartości, także i one bowiem, dzięki dużej częstotliwości użycia, nabierają charakteru utartych zwrotów. Bardzo często, obok rzeczywistych frazeologizmów, stanowi...