[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Podwójna inność.

Homoseksualność i cudzoziemskość jako figury transgresyjnego poszukiwania dialogu na przykładzie Rudolfa Mariana Pankowskiego.

Alessandro Amenta

1. Wprowadzenie

W każdym społeczeństwie toczy się ciągła interakcja między normą a innością. Ta interakcja może przyjąć formę starcia dwóch przeciwstawnych systemów wartości i może prowadzić do konfliktu, kiedy nie sposób połączyć, złagodzić czy przekroczyć różnice. Wtedy inność stanowi groźbę w stosunku do zbiorowej tożsamości narodowej i zostaje marginalizowana, odizolowana, negowana. Ale w niektórych społeczeństwach, w niektórych okresach historycznych norma może także poszukiwać dialogu z innością, która uważana jest wtedy nie za niebezpiecznego wroga, lecz za źródło alternatywnej wiedzy, wspólnego rozwoju i ewolucji. W obu wyżej wymienionych sytuacjach inność jest prawdą i dyskursem mniejszości kulturowych, etnicznych, językowych, seksualnych. Jednocześnie same mniejszości mogą poszukiwać z normą porozumienia i integracji jak i konfliktu i sporu w celu utrwalania własnej tożsamości i odnalezienia własnego miejsca w obrębie większości.

Literatura odzwierciedla te dynamiki społeczne, sama stwarza nowe światy i proponuje nowe rozwiązania kwestii tożsamościowej między normą a innością. W literaturze polskiej istnieje kilka przypadków, w których przedstawiana kolizja dwóch systemów przyjmuje formę spotkania między konserwatywnym, religijnym, heteronormatywnym światem a przedstawicielem podwójnej inności w postaci cudzoziemca homoseksualisty. Postać ta stanowi symbol rewolucyjnej, transgresyjnej odmienności, która przenika w głąb samej normy, nawiązuje często dwuznaczną relację z przedstawicielem polskości i wzburza, czasami niszczy, zawsze prowadzi do rozmyślania nad jego wiarą w czystą, niekłopotliwą, jasną koncepcję tożsamości. U Witolda Gombrowicza, Juliana Stryjkowskiego, Mariana Pankowskiego i w mniejszym stopniu u Marka Jastrzębca-Mosakowskiego inność seksualna miesza się z innością narodową prowadząc do różnych sposobów jednoczesnego bycia Innym, obcym, cudzym. Dynamiki i konsekwencje tej konfrontacji są różne, w zależności od intencji, wrażliwości artystycznej i zamiarów poszczególnych autorów. Można jednak znaleźć pewne podobieństwa w przedstawianiu tematu, wspólne strategie literackie, pokrewne języki. Ogólnie mówiąc, można odszukać trzy główne fazy, trzy etapy interakcji odmienności z polską normą: spotkanie, konfrontacja, wybór.

Ponieważ ograniczony czas do dyspozycji nie pozwala na dogłębną analizę owej tematyki poprzez porównanie kilku pisarzy czy tekstów, punktem wyjścia do naszych rozważań będzie utwór, który w najwyższym stopniu klaruje i wysławia strukturę tego rodzaju wzajemnego oddziaływania odmienności i polskości, czyli Rudolf Mariana Pankowskiego. Wnioski będzie można z koniecznymi uwagami i zmianami dostosować do pozostałych autorów.

2. Pierwszy etap: spotkanie

Akcja powieści Pankowskiego rozpoczyna się od spotkania między narratorem Polakiem a postacią Niemca (tytułowego Rudolfa), podczas którego dwa systemy ideologiczne i dwa podejścia do życia stykają się ze sobą i wyrażają własne różnice. Cudzoziemiec określany jest jako Inny kulturowo, jako nosiciel innych wartości, które początkowo charakteryzują się pewnego rodzaju neutralnością, nie stanowią groźby dla tożsamości Polaka. Na tym etapie nie mamy jeszcze interakcji, lecz toczy się dynamika obserwacji z dystansu, spostrzegania cech Innego, wyważenie jego charakteru, postawy i mentalności. W momencie, gdy do inności narodowej dołączy się odmienność seksualna, czyli w momencie ujawnienia przez Niemca własnej orientacji homoseksualnej, postawa Polaka nabiera charakteru niejasnego pociągania. Odmienność Niemca homoseksualisty przedstawiana jest więc jako źródło fascynacji i dwuznacznego pożądania, które mocno działa na narratora, popycha go do zbliżenia się do Niemca, rozpoczęcia rozmowy i nawiązania znajomości, czyli do podjęcia postawy dialogu. Korzystna jest w tym kontekście obserwacja Germana Ritza, gdy pisze, że "pragnący (patrzący) jest na płaszczyźnie fikcji zawsze tym, który opowiada (mówi)" (Ritz, 2002: 58). Podczas spotkania wyjaśniają się powoli różnice między tymi dwiema postaciami, które określane są nie tylko jako cechy osobiste, ale także jako charakterystyki narodowe i mogą zostać zinterpretowane w świetle dualizmu natura - kultura. Cudzoziemca cechuje wolność umysłowa i seksualna, jest czystym instynktem, jego celem życiowym jest poszukiwanie radości i przyjemności także fizycznej, bo posiada on ciało, którego się nie wstydzi, wręcz przeciwnie, stanowi ono narzędzie owego poszukiwania poza konwencjami społecznymi i kulturowymi. Polak jest natomiast istotą racjonalną, wyrażającą potrzebę szanowania reguł, obrońcą moralności i porządku, produktem oddziaływania kultury tradycjonalistycznej i konserwatywnej. Spotkanie ma charakter symboliczny, stanowi wtajemniczenie Polaka w świat cielesnej swobody, jest punktem zwrotnym, po przekroczeniu którego jego światopogląd zaczyna się rozpadać i kieruje się w stronę inności. Także postać cudzoziemca posiada cechę emblematyczną, używana jest przez autora jako szydercze łamanie tabu kulturowego w kierunku całkowitej krytyki polskości jako kultury sztywnej i kastrującej.

3. Drugi etap: konfrontacja

Po spotkaniu rozgrywa się konfrontacja, w której różnice kulturowe i narodowe systemy wartości zostają kwestionowane. Czy możliwy jest nadal dialog czy toczy się walka? Anna Nasiłowska określa interakcję między Polakiem a Niemcem jako "pojedynek-licytację" (Nasiłowska, 2000: 146). Każdy z dwóch stara się drugiego przekonać o wyższości własnego światopoglądu, ale podczas gdy narrator odwoła się do polskości jako systemu moralnie uzasadnionego, jego rozmówca przedstawia swoją odmienność jako jedyną drogę do szczęścia. Niemiec stoi na pozycji wyższej, ponieważ jego racje wywodzą się z własnych doświadczeń, okazują się owocem praktycznego poszukiwania i akceptowania własnej prawdy, natomiast Polak nieprzekonująco powtarza teorię nauczoną w szkole lub w kościele, w którą sam chyba nie do końca wierzy. Cudzoziemiec wzbudza wątpliwości i pytania, osłabia wiarę narratora we własny system wartości, ironizuje na temat polskiego bohaterstwa i martyrologii pochodzenia romantycznego, pokazuje ich charakter nieaktualny i zesztywniały. Mówi więc Niemiec: "Ci Polacy, tak się zachowują, jakby wszyscy bez wyjątku żyli na koniach... A z konia można tylko rozkazy wydawać, szablą głowy Turków do wiedeńskiej kawy strącać" (Pankowski, 1984: 81).

Więc konfrontacja polega przede wszystkim na dekonstrukcji polskości, która określana zostaje jako niekrytyczne posłuszeństwo wobec tradycji, zniewolenie człowieka w klatce obowiązków narodowych, ukrzyżowanie ciała w imię etyki i racjonalności, dyktatura sterylnych reguł i norm, oddalająca człowieka od swojego naturalnego dążenia do niezależnego myślenia i swobodnego poszukiwania radości. W pewnym momencie Niemiec szyderczo komentuje polskość narratora: "Znów, Drogi Panie, ta kultura... Te trzeba-należy-nie-wypada-ukłoń-się-wyprostuj-się-aaaa-podziękowałeś?" (Pankowski, 1984: 47). Tytułowy Rudolf przedstawia własny przykład jako inny, alternatywny sposób życia z racji dwóch czynników. Jako cudzoziemiec jest nosicielem odmiennej mentalności, która stawia na pierwszym miejscu prawa człowieka do poszukiwania osobistego spełnienia poza konwencjami i poza powtórzeniem wzorców i oczekiwań społecznych. Jako homoseksualista dumny z siebie odrzuca wizerunek ofiary, odkrywa znaczenie seksualności i podkreśla jej ważność. Pod wpływem konfrontacji z Innym oraz domieszki zauroczenia i strachu, narrator przeżywa kryzys własnego systemu wartości, który osłabia się i zaczyna się otwierać ku inności i nowości.

4. Trzeci etap: wybór

Po tej konfrontacji Polak nie jest już takim samym, jakim był przed spotkaniem z Innym. Uświadomił sobie prawdę Innego i znajduje się w sytuacji krytycznej, w której musi podjąć pewne decyzje egzystencjalne. Ma do wyboru: albo akceptować w sobie Innego, albo odrzucać inność na rzecz polskości, albo wreszcie znaleźć jakieś inne, pośrednie rozwiązania. U Pankowskiego nie dojdzie do odnalezienia Innego w sobie, ale do złamania, pęknięcia pewnych schematów tożsamościowych, do rozbudowania systemu wartości narodowych, który nie może już być akceptowany jako taki. Polak patrzy na polskość innymi oczami, oczami cudzoziemca, uświadamia sobie ograniczenia jej bezkrytycznego -przyjmowania. Doświadczenie spotkania z Innym zmienia jego światopogląd, pokazuje mu, że inne drogi są możliwe, że istnieje ciało, którego nie powinno się negować, ale którego trzeba by słuchać. Właśnie w tym leży sedno jego przemiany. Pojmuje, że sam może stworzyć, określić i wybrać własną tożsamość, która może nie spełnić oczekiwań narodowych, ale która może odpowiadać jego intymnym potrzebom i marzeniom. Odrzuca najbardziej ograniczające aspekty polskości, które uzupełnia nowymi wartościami. Staje się świadomy przymusów kulturowych i mechanizmów społecznych ukierunkowujących identyfikację człowieka według wzorców narodowych, uwalnia się od ślepego szanowania reguł, dostosowuje je do własnych konieczności.

5. Wnioski

Spojrzenie cudzoziemca jest spojrzeniem zewnętrznym, które może demaskować sztuczność narodowego procesu identyfikacji Polaka, jest spojrzeniem często szyderczym a jego ironia wyraża dystans między podmiotem a przedmiotem narracji. Jego inność językowa, etniczna, narodowa może stanowić niebezpieczeństwo, groźbę w stosunku do polskości, którą może niszczyć i zastępować innym systemem wartości. Ale ta inność może także być narzędziem dialogu, przemiany, przykładu innych możliwości rozwiązania problemu identyfikacji.

Spojrzenie homoseksualisty jest spojrzeniem również zewnętrznym, jego marginalizowana inność może służyć do pokazywania nienaturalności i względności heteronormatywnego procesu identyfikacji człowieka. Jest także czynnikiem odkrycia sfery seksualności jako podstawowego aspektu tworzenia własnej tożsamości. Głos mniejszości wiele może mówić także o istocie większości.

Połączenie inności narodowej i seksualnej funkcjonuje w literaturze jako projekt integralnego zdemaskowania prawdy wokół kwestii tożsamościowej. Pokazuje, iż każdy proces identyfikacji jest procesem względnym, ściśle związanym z oczekiwaniami społecznymi i przymusami kulturowymi. Ujawnia, że prawda większości, czyli dyskurs podmiotu heteronormatywnego nie jest jedynym dyskursem możliwym. Klaruje także, że owy podmiot nie jest neutralny, ale sam jest produktem pewnej kultury, pewnego rozumowania świata. Podwójna inność przedstawiana w literaturze stanowi więc całkowitą krytykę tradycyjnego systemu tworzenia człowieka jako jednostki społecznie i narodowo nacechowanej i dąży do pokazywania pewnych dynamik zbiorowych, na podstawie których buduje się tożsamość.

Bibliografia

Amenta, Alessandro (2004a) La produzione dell'identita e il linguaggio del desiderio. Note a margine di Rudolf di Marian Pankowski. "eSamizdat", (II) 2.

------ (2004b) Obrzęd ciał i sprawa polskości. Kilka uwag o "Rudolfie" Mariana Pankowskiego. "ha!art.", (XVIII), 1.

Barć, Stanisław (1991) Marian Pankowski - poeta, prozaik, dramaturg. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Komendant, Tadeusz (2000) Kacetowe tango, "Książki", nr 7 (dodatek do "Gazety Wyborczej", nr 166).

Mydlarz, Maciej (1984) Nadmiar zaufania, "Tygodnik Kulturalny", nr 38.

Nie jestem pisarzem emigracyjnym. Z Marianem Pankowskim rozmawia Zofia Gebhard, (1987) "Kultura", nr 2.

Nie jestem pornografem. Rozmowa z Marianem Pankowskim". Rozmawiała Danuta Lubina-Cipińska (1996) "Gazeta w Katowicach", nr 53.

Pankowski, Marian (1984) Rudolf. Warszawa: Czytelnik.

Pogonowski, Wojciech (1985) Biała rękawiczka. "Literatura", nr 2.

Polak w dwuznacznych sytuacjach. Z Marianem Pankowskim rozmawia Krystyna Ruta-Rutkowska (2000) Warszawa: IBL PAN.

Ritz, German (2002) Nić w labiryncie pożądania. Gender i płeć w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Tysiąc zmysłów zachwyconych... Z Marianem Pankowskim rozmawia Krzysztof Lisowski (1996) "Dekada Literacka", nr 7/8.

Zychowicz, Jacek (1985) Rudolf - pasażer korsarskiego okrętu. "Miesięcznik Literacki", nr 1.

Przypisy

  Alessandro Amenta (ur. 1974). Doktor slawistyki, krytyk literacki, tłumacz. Wykłada na Uniwersytecie w Rzymie. Zajmuje się gender studies i teorią queer, szczególnie w zakresie lingwistyki i dwudziestowiecznej literatury polskiej. Jest współredaktorem (razem z Laurą Quercioli Mincer) książki Omosessualita e Europa (Rzym, Lithos 2006). Jest tłumaczem literatury polskiej (m.in. Stasiuka i Stryjkowskiego). Publikował eseje i artykuły w czasopismach kulturalnych ("Ha!art", "Czas kultury", "eSamizdat" i inne) oraz tłumaczenia we włoskich gazetach i tygodnikach ("La Repubblica", "L'Espresso", "Il corriere della sera"). Mieszka w Rzymie.

  Tekst jest zapisem referatu wygłoszonego na konferencji pt. "Kartografia/e mniejszości literackich i innych - Cartographie(s) de minorites litteraires et autres", Paryż, Uniwersytet La Sorbonne, 18-19-20 listopada 2004.