[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Aleksander Świętochowski, Dusze nieśmiertelne, oprac. Samuel Sandler.

Zarys biografii: urodzony 18 stycznia 1849 roku, zmarł 25 kwietnia 1938 r. Pochodził z zdeklasowanej rodziny szlacheckiej,  uczęszczał do siedleckiego gimnazjum, a później do szkoły w Lublinie. Jego kumplami „z ławki” byli: Aleksander Głowacki (Bolesław Prus) oraz Julian Ochorowicz. Kolejnym etapem w edukacji były studia historyczne w Warszawie. Trzeba wspomnieć o olbrzymim dorobku artystycznym, poczynając od pary tysięcy tekstów publicystycznych do kilku powieści. Popularyzator wiedzy, tłumacz (m. in. Taine’a), polityk – przywódca partii liberalnej w latach rewolucji 1905, działacz oświatowy – założyciel i prezes Towarzystwa Kultury Polskiej 1906-1912. Redaktor i wydawca pięciu czasopism, z których najważniejsze to:

a)      „Przegląd Tygodniowy”,

b)      „Nowiny”,

c)      „Prawda”,

Uważnie śledził przemiany polityczne, w dziełach pisał o przeradzaniu się kapitalizmu w imperializm, rewolucji proletariackich. Z nienawiścią spoglądał na rewolucję socjalistyczną w Rosji. Później nastąpi gwałtowny zwrot ku nacjonalizmowi.

Kontury epoki: klęska powstania styczniowego, reforma uwłaszczeniowa, po ster kierowniczy sięga klasa ustroju kapitalistycznego – polska burżuazja (antyrewolucyjna). Po 1863-1864 r. wzrasta znaczenie postępu kapitalistycznego dla „ogółu”, „całego społeczeństwa”. Na zachodzie formuje się pierwsza Międzynarodówka. Po Europie krąży „widmo komunizmu”. Ważna rola Świętochowskiego, który pisał m.in. o:

- umocnieniu sojuszu burżuazyjno-obszarniczego (właścicieli ziemskich),

- spotęgowanie dążeń ugodowych burżuazji wobec zaborcy, (z drugiej strony) aspiracje nacjonalistyczne.

Ukończył studia w warszawskiego Szkole Głównej (jedyna uczelnia humanistyczna), wśród absolwentów uczelni znajdziemy takie sławy jak: H. Sienkiewicz, B. Prus, P. Chmielowski, J. Ochorowicz, A.G. Bem, W. Gomulicki, F. Bogacki. Właśnie owa uczelnia wpajała idee pozytywistyczne (postęp cywilizacyjny, nauka, przeobrażenia burżuazyjne, antydogmatyzm). W Szkole dominowały poglądy wrogie/niechętne wobec idei walki narodowowyzwoleńczej.

Wczesny okres działalności publicystycznej: Około 1870 r. do redakcji „Przeglądu” wchodzą wychowankowie Szkoły Głównej, właśnie wtedy pismo wypracowało swój pogram. Rozpoczęła się walka „młodej i starej prasy”. Trwała do 1874 r., obóz młodych walczył z tymi, którzy bronili konserwatyzmu szlacheckiego. Oprócz tego Świętochowskiego potępiał: przesądy stanowe, klerykalizm, zacofanie umysłowe, brak kultury, próżniactwo szlacheckie, upośledzenie społeczne kobiet (żądał ich emancypacji), domagał się równouprawnienia Żydów.

„Szczęście i dobrobyt trzeba zrobić” – wierzył w możliwość postępu dzięki mieszczaństwu, o których pisał – „Jest to najzdrowsza, przesądami najmniej skażona, do swobodnego towarzyskiego życia (tj. społecznego) najbardziej skłonna i uzdolniona”.

W 1874 r. Świętochowski opuszcza „Przegląd” i udaje się do Lipska, aby zdobyć doktorat z filozofii (uzyskał go w 1875 r.) Chciał uczyć na uniwersytecie lwowskim, ale nie udało mu się i powrócił do dziennikarstwa. Od momentu opuszczenia czasopisma można mówić o pewnym kryzysie światopoglądowym Aleksandra, jego entuzjazm maleje. Zmienia zdanie na temat mieszczaństwa. Zaczyna buntować się przeciwko własnej klasie.

W 1880 r. Świętochowski zakłada tygodnik „Prawdę”. W tym okresie jest sojusznikiem Rosji. Przestaje chwalić burżuazję, stawia na indywidualizm.

Żeromski rzekł, iż: „Nasze pokolenie ma swego wieszcza w osobie Konopnickiej, swego powieściopisarza w osobach Prusa i Orzeszkowej, swego dramaturga w osobie Świętochowskiego”.

Debiut: „Niewinni” oraz „Ojciec Makary” (pierwsza część „Dusz nieśmiertelnych”), podpisane pseudonimem Wł. Okoński.  „Niewinni” zaliczani się do rodzaju dramatu z tezą, w lit. polskiej odpowiednikiem była literatura tendencyjna.

Obrazki dramatyczne: pierwsza grupa oparta na wzorcach antycznych – „Anetea”, „Na targu”, „Pauzaniasz”, symbolizujące potępienie niewolnictwa, protest wobec braku praw do życia.

Część zaczerpnięta jest z historii Polski – „Poddanka”, „Błazen” – anarchia szlachecka, ucisk pańszczyźniany,

„ Za maską” – charakter pamfletowy, historia drukarza (wzór Dygasiński), który sprzeniewierza się własnym zasadom i tłumaczy jezuickie paszkwile na niepodległą wiedzę, aby zapewnić godny byt córce.

„Aspazja” – stylizacja antyczna, dysputy można uznać za główną akcję, aluzje do współczesnego społeczeństwa, wybrzmiewa niechęć do rewolucji, dyskusje o sztuce, nauce, filozofii,

„Duchy” – wyrastają na gruncie ewolucjonistycznej teorii ewolucji, pisał je przez 15. lat, dramat podzielony na: komunę pierwotną (życie w hordzie, ludożerstwo, magia), patriarchalizm (rolnictwo, monoteizm), epoka niewolnictwa, epoka wieków średnich. Klęska jednostek, które reprezentują ducha dziejów. Bohaterowie: Arios, Orli. Temat: konflikt jednostek z resztą społeczeństwa. Główne pouczenie: „Człowiek nie ma lepszego sposobu uszczęśliwienia ludzkości nad doskonalenie siebie”.

I cz. „Ojciec Makary” została odrzucona przez krakowską komisję konkursową. Stwierdzono, że jest demoralizująca i powoduje zgorszenie publiczne.

·         Antyklerykalizm – motyw księdza katolickiego, zakonnika, który łamie celibat i ma dwoje dzieci. Uwznioślenie buntu ojca Makarego oraz fakt, że po jego wyznaniu Regina padła mu do stóp i złożyła hołd jako „najszlachetniejszemu z żywych” spotkały się z krytyką. Ujawnia się zakłamanie księdza, z jednej strony jest „pogromcą” upadłych kobiet, strażnikiem moralności całego miasta, a z drugiej ma rodzinę. Zarysowanie konfliktu pomiędzy moralnością świecką a skostniałymi dogmatami religijnymi.

·         Rola Reginy: ateistka, ideowa projekcja świeckiej moralności, często podkreśla się nierealność postaci. Zbuntowana, świadoma swego człowieczeństwa, wręcz fanatycznie strzeże swej wolności osobistej, ojciec ukształtował jej osobowość. Bierze pod swoje skrzydła Cecylię, ale gdy zostaje uprowadzona przez Jastrzębca Regina czuje się winna, postanawia się wyspowiadać. Makary chce ją skompromitować, nakazuje Aurelemu, aby ten podsłuchiwał spowiedź.

·         Bunt ojca Makarego – pod wypływem chwili, ma nadzieję, że Bóg oraz szlachetna Regina wybaczą mu grzech, wyznaje, że jest ojcem Aurelego i Cecylii. W publicystyce Świętochowski mówi o tym, że religia jest potrzebna maluczkim, zwykłym ludziom, w dramacie mnich Jancenty jest ofiarą religijności swoich rodziców.

·         Optymizm – Makary odchodzi szczęśliwy, triumf miłości, prawa do szczęścia osobistego. Triumfuje prawda Reginy, poświadczona buntem ojca Makarego. Związek Reginy z Aurelim.

·         Ojciec Makary a inne części – miała je łączyć wspólnota idei, ale po 12 latach idee Świętochowskiego się zmieniły, więc wszystkie dramaty łączą bohaterowie. W kolejnych częściach zamiast optymizmu – pesymizm, tragizm. Kolejne części skupiają się na Reginie.

„Objaśnienie” zostało dodane do pierwodruku „Aurelego Wiszara”. Świętochowski tłumaczy w nim idee dramatu. Z racji tego, że pisze o robotnikach, obawiał się, że utwór zostanie wrzucony do „socjalistycznego śmietniska”. Autor odcina się od socjalizmu rewolucyjnego. Dzieło ma działać na rzecz humanizmu i ma poprawić dolę robotników. Ideał jest bezradny wobec rzeczywistości. Wiszarowie urozmaicają krainę marzeń, ale nie mają racji, za bardzo się mylą (pesymizm). Tematyka: tragizm jednostki, przemoc praw rządzących społeczeństwem.

Dramat wyrasta z sytuacji społecznej – walki klasowej w burżuazji. „Aureli Wiszar” jest całkowicie poświęcony tym problemom, drodze poszukiwań oraz propozycjom rozwiązań. Trzecia część trylogii jest gorzkim świadectwem, że od tego świata nie ma ucieczki, a jego zwyrodnienie i rozkład są uniwersalne.

Tytułowy bohater zakłada fabrykę papieru, w której postanawia traktować robotników inaczej, aniżeli w przedsiębiorstwie typowo kapitalistycznym. Przede wszystkim robotnicy mieli poza swoją płacą uczestniczyć w zyskach fabryki. Całym procesem kieruje Regina (porte – parole Świętochowskiego). Nowatorstwo polega na tym, że Aureli i Regina, wraz z Morskim (przyjaciel Makarego, dyrektor w fabryce, przeciwnik pomysłu, nazwał go „grą szaloną”) mieli pobierać 5% z zysków, a reszta miała być rozdzielona między pracowników, według ich stanowiska i zasług. Antysocjalistyczna utopia, która jednak zasadza się na prawach burżuazyjnych (prawa podziału są kapitalistyczne, z tym że ma to być podział godziwy). Proletariat jako warstwa wyjątkowo podatna na socjalizm, skora do walk, bezmyślnych wybuchów.

Od samego początku wszyscy są przeciwni reformom Wiszarów, konkurencja obniża ceny papieru, podważają kredyt, podburzają robotników, którzy nie rozumieją intencji pracodawcy. Ważne jest to, że Morski jako osoba doświadczona (pracował zwłaszcza we Francji) wypowiada się krytycznie o całym pomyśle. Bohaterowie dochodzą do smutnej refleksji „nie wolno ludziom czynić dobrze”. Najdłużej w powodzenie reformy wierzy Regina.

Miejsce akcji: Kraków.

Kreisler – kupuje dla córki zięcia arystokratycznego, choć sam jest wysoko postawiony, żywi serdeczną niechęć dla swojego stanu. Cyniczny fabrykant, powie do swego zięcia: „żona to koperta  z czułym listem i pieniędzmi”. W zasadzie nie jest wrogi Aurelemu, ale wie, że jego pomysł zagraża jego zyskom.

Hrabia Ścibor – legitymuje się wiekiem oraz tradycją rodową, staje się wspólnikiem Kreislera dla dobra „ogółu”, nie chciał dobrowolnie zgodzić się na „wyprawę na Wiszara”, pozorność sojuszu, panowie są do siebie wrogo nastawieni. Gdy nad Wiszarem wisi bankructwo, postanawia nabyć fabrykę, za cenę jej kosztu.

Dwie Afryki – w „Ojcu Makarym” Aureli przybywa z Afryki, z kolei cała akcja ostatniej części „Dusz nieśmiertelnych” dzieje się w Afryce (społeczeństwo burżuazyjne u progu epoki imperializmu). Celem wędrówki jest dotarcie do „jądra ciemności”, aby do niego dotrzeć, musimy się wyzbyć wszelkich złudzeń oraz marzeń. W zakończeniu „Ojca Makarego” Świętochowski pokazał, że wierzy w rolę misjonarską białych wśród „dzikich”. Pod wpływem działalności ojca, otwierają się wrota dla kolonizatorów. Makary sam dojdzie do tego, kim był: „więc ja byłem bezwiednym ostrzem świdra politycznego, sypałem ziarna dla zwabienia dzikich ptaków w sidła, szczepiłem cywilizację dla osłonięcia nią kotów skradających się pod ich gniazda – o Boże, jak mogłeś  nie ostrzec mnie rozumem, przeczuciem lub snem jasnowidzącym!”Jednakże, gdy Makary nie chce być narzędziem politycznym, robić wszystko dla ludzi, Francja wycofuje swoją pomoc i opiekę. Anglia chce, aby Makary szerzyć „ufność handlową”, w zamian za swobodę religijną. Kiedy ze sceny schodzą państwa, wchodzi na nią kościół. Dramat demaskuje rolę kościoła w ujarzmianiu „dzikich”. Pojawiający się jezuita Feliks (wysłannik papieża) nakazuje, aby osada „Regina” założona przez Makarego i Reginę udała się na pielgrzymkę do Rzymu wraz z darami (korzyści majątkowe). Regina odrzuca propozycję, Feliks odchodzi i mija się z handlowcem, który ofiarowuje swój okręt, aby mogli gdziekolwiek uciec(odcinając się od papieża oraz odrzucając zwierzchnictwo Niemiec narazili się).

Regina (areligijna) uważa się za kapłankę cywilizacji, wiara Makarego waha się: od fanatyzmu do sceptycyzmu. Regina podejmuje ostatnie próby realizacji marzeń, pragnie wyzwolenia murzynów, zniesienia handlu niewolnikami. Idylla afrykańska jako akt kapitulacji, a nie akt walki. Regina i Makary giną samotnie.

·         Morton – niby przybywa, aby ocalić Wiszarów, wcześniej Makary odrzucił jego handlową propozycję, a on pomimo tego darzy go sympatią. Jego zachowanie jest lojalne, rzetelnie wypełnia powinności konsula handlowego, jest figurą na szachownicy kolonialnej gry.

·         Niemcy – Makary nie chce się poddać pod opiekę niemiecką, ponieważ był Polakiem. Czytelnikom wystarczyło takie tłumaczenie (w tamtym czasie panował wzmożony ucisk w zaborze pruskim, przesiedlanie Polaków, dyskryminowanie ich, germanizacja). Do tego kolonializm niemiecki był niezwykle brutalny.

Najważniejsza kwestia, dotycząca nieśmiertelności dusz zostaje wypowiedziana przez Reginę: „Jeżeli najdrobniejszy atom nie ginie w naturze, choć się od swych związków odrywa i wyzwala, to również ludzkie myśli i uczucia, chociaż bezimienne i z innymi spojone, pozostają na wieki w duchu świata. Co z dusz naszych wyszło, to trwać będzie”.

Zakończenie „Reginy” – pojawia się złowrogi handlarz niewolników Tipu-Tipu, choć mówiono o nim przez cały czas, a groźba jego nadejścia wisiała w powietrzu. Nie wypowiada żadnej kwestii, tylko się śmieje.

Zakończenie „Aurelego” – wszyscy, którzy uczestniczyli w „wyprawie na Wiszara” patrzą na pozostałości po fabryce i postanawiają ratować szczątki dla przyzwoitości.

Oba zakończenia poprzedza monolog Reginy o nieśmiertelności dusz. Jest to swoiste światełko w tunelu, poszukiwanie jakiejkolwiek pociechy przez ideologa.

- teatr mieszczański – „jak wszędzie tedy, tak i w teatrze zapanowało mieszczaństwo ze swoim płytkim, banalnym, powszednim komediopisarstwem”. Twórczość  Świętochowskiego stanowi opozycję do dramatów mieszczańskich.

- Żeromski zachwalał dramaty Świętochowskiego: „ Chrystus mówił swe prawdy odziane w szaty przypowieści – Świętochowski obleka je w artystyczną szatę dramatu”.

- w dwóch pierwszych częściach trylogii przeważają elementy melodramatyczne, które wypadają sztucznie, a do tego są czymś, co ganił sam Świętochowski. W „Reginie” są one stosowniej wywarzone.

- styl i język – wysublimowany, nie naśladuje mowy potocznej, co więcej wszystkie postaci robotników, niewolników wypowiadają się tak, jakby codziennie urządzali sobie dysputy z Platonem. Ornamentacja, barokowość, eliptyczność, peryfrazy, aforystyczność, koncept stylistyczny.